– मुनाल प्रसाद न्यौपाने

जेन्जी आन्दोलन हालदेखिँदा न कुनै संगठन छ न कुनै यसको परिभाषा छ न यसको सिद्धान्त छ यो मात्र एउटा उमेर समूह हो। जेन्जी पुस्ता भनिँदै गर्दा यी हाललाई विद्यार्थी सरह नै मानिन्छ। नेपालमा विद्यार्थी संगठन र विद्यार्थीहरुले उठाएका मुद्दा गहन र यसको आफ्नै गौरवपूर्ण इतिहास छ। हाल जेनजी आफैँमा विद्यार्थी भएपनि यसको संगठन छैन। यसले कुनै किसिमको विरासत जमाएर बसेको छैन।

नेपालमा धेरै विद्यार्थी संगठनहरू छन्। ती विद्यार्थी संगठनहरूको आफ्नै किसिमको उद्देश्य, इतिहास राजनीतिक पृष्ठभूमि छ। नेपालमा विद्यार्थी आन्दोलनका कारण धेरै किसिमका ठूलाठूला परिवर्तनहरू, विद्यार्थीका हितका लागि नेपाली समाज परिवर्तनका लागि भएको छ। नेपालमा विद्यार्थी आन्दोलन सँगसँगै विद्यार्थी राजनीतिको विभिन्न पृष्ठभूमि छन्। यो एउटा शैक्षिक आन्दोलन मात्र होइन, राजनीतिक परिवर्तनसँग पनि गहिरो रूपमा गाँसिएको छ। २००३ सालको “जयतु संस्कृतम् आन्दोलन” पहिलो संगठित विद्यार्थी आन्दोलन मानिन्छ, जसले शिक्षा सुधारसँगै लोकतान्त्रिक चेतना फैलायो।२००७ सालको प्रजातन्त्र आन्दोलनमा विद्यार्थीहरूको सक्रिय सहभागिताले राणा शासन अन्त्य सम्ममा योगदान दियो।पञ्चायती काल (२०१७–२०४६) मा विद्यार्थी संगठनहरूले भूमिगत र वैकल्पिक संघर्षमार्फत दलविहीन व्यवस्थाविरुद्ध निरन्तर आन्दोलन गरे।२०४६ सालको जनआन्दोलनमा विद्यार्थीहरूको निर्णायक दबाबले बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना सम्भव भयो। २०६२/६३ को दोस्रो जनआन्दोलनमा विद्यार्थी संगठनहरू अग्रपंक्तिमा रहे, जसको परिणाम स्वरूप गणतन्त्र स्थापना भयो। पछिल्लो समय विद्यार्थी आन्दोलन शुल्कवृद्धि, छात्रवृत्ति, शैक्षिक गुणस्तर, बेरोजगारी जस्ता शैक्षिक–सामाजिक मुद्दा मा केन्द्रित देखिन्छ। तर, राजनीतिक दलसँगको निकटता र गुटबन्दीले विद्यार्थी संगठनप्रति आलोचना पनि बढेको छ।लोकतन्त्र स्थापनादेखि राजतन्त्रको अन्त्यसम्म, क्याम्पस र विश्वविद्यालय राजनीति देशको राजनीतिक परिवर्तनमा मेरुदण्ड साबित भयो। तर पछिल्लो समय, विद्यार्थी राजनीति आफ्नो आकर्षण गुमाउँदै गएको छ। विशेषतः जेन्जी भनिने नयाँ पुस्ताका विद्यार्थीहरू पार्टी–नजिकका विद्यार्थी संघ–संगठनभन्दा स्वतन्त्र नेटवर्क, डिजिटल प्लेटफर्म र आफ्नै आवाजप्रति बढी आकर्षित देखिन्छन्। यसले एउटा गम्भीर प्रश्न खडा गरेको छ—के अब पुराना विद्यार्थी संगठनहरू अप्रासंगिक हुँदैछन्?

घट्दो प्रभाव र गुटबन्दीको राजनीति

नेपाली क्याम्पस राजनीतिमा दशकौंयता पार्टी–नजिकका संगठनहरूको प्रभाव बलियो रह्यो। तर समयसँगै ती संगठनहरूमा देखिएको गुटबन्दी, आन्तरिक सत्ता संघर्ष, आर्थिक अपारदर्शिता र हिंसाले विद्यार्थीबीच विश्वास घटाएको छ। शैक्षिक शुल्कवृद्धि, गुणस्तरहीन पाठ्यक्रम, रोजगारी–मुखी शिक्षा, लैंगिक सुरक्षा जस्ता विद्यार्थी सरोकारका मुद्दा प्रायः ओझेलमा परे। संगठनका नेताहरू पार्टीको आदेश पालनामा व्यस्त हुँदा विद्यार्थीलाई प्रत्यक्ष असर पर्ने विषयमा आवाज उठाउन ढिलो वा कमजोर देखिन्छ। परिणामस्वरूप, विद्यार्थीहरूबीच “यी संगठन हाम्रो लागि होइन, नेताहरूको करियर निर्माणका लागि मात्र हुन्” भन्ने धारणा गहिरिँदै गएको छ।स्वतन्त्र आवाज र सामाजिक सञ्जालको उदय जेन्जी पुस्ताको को विशेषता नै स्वतन्त्रता र डिजिटल सशक्तिकरण हो। उनीहरू राजनीतिक दलसँग बाँधिन चाहँदैनन्, बरु आफ्ना मागलाई सिधै प्रस्तुत गर्न रुचाउँछन्। सामाजिक सञ्जाल यसका लागि सबभन्दा ठूलो प्लेटफर्म बनेको छ।

एसइइ ग्रेस विवाद (२०८१): शिक्षा बोर्डको निर्णयविरुद्ध

विद्यार्थीहरूले tiktok, Facebook र Twitter/X प्रयोग गरेर राष्ट्रिय बहस खडा गरे।

शिक्षाको गुणस्तर आन्दोलन: विभिन्न क्याम्पसमा स्वतःस्फूर्त रूपमा सुरु भएको अभियानले शुल्कवृद्धि रोक्न र गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चित गर्न दबाब सिर्जना गर्‍यो।

“नो–होस्टेल फी हाइक” अभियान: पार्टी–नजिकका संगठनहरू मौन बस्दा स्वतन्त्र विद्यार्थीहरूले आन्दोलन सञ्चालन गरेर शुल्कवृद्धि फिर्ता गराउन सफल भए।

यी उदाहरणहरूले देखाउँछन्, औपचारिक संगठन नभए पनि विद्यार्थीहरूको आवाज ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ। सामाजिक सञ्जालले नारा, हैशट्याग र लाइभ स्ट्रिममार्फत आन्दोलनलाई तत्काल राष्ट्रिय विषय बनाउन सक्छ।परम्परागत संगठनप्रति आलोचना आजका विद्यार्थीहरूबीच असन्तोष स्पष्ट छ।गुटबन्दीले शैक्षिक मुद्दा ओझेलमा पारेको अनुभव।सत्तासँग निकट भएर पार्टीको स्वार्थलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति।

विश्वसनीयता संकट, जसले गर्दा नयाँ पुस्ता संगठनसँगै हैन, स्वतन्त्र आन्दोलनतर्फ आकर्षित भएको छ।

यही कारणले धेरै विद्यार्थीहरूले परम्परागत संघलाई केवल पुराना नेताहरूको “पार्टी टिकट” बनाउने मेसिनका रूपमा हेर्न थालेका छन्।

विद्यार्थी संगठनका विशेषता

विद्यार्थी संगठनहरू मूलतः विद्यार्थीको सामूहिक आवाजलाई संस्थागत बनाउने निकाय हुन्।प्रतिनिधित्वको माध्यम : विद्यार्थी शुल्क, छात्रवृत्ति, पाठ्यक्रम, पुस्तकालय, बसोबास र शैक्षिक गुणस्तरसँग सम्बन्धित मागलाई उनीहरूले प्रस्तुत गर्छन्।नेतृत्व र राजनीतिक अभ्यास : बहस, चुनाव, आन्दोलन र छलफलमार्फत विद्यार्थीलाई राजनीतिक प्रशिक्षण दिन्छन्। धेरैजसो ठूला राजनीतिक नेताहरूको यात्रा यही संगठनबाट सुरु भएको देखिन्छ।

सामाजिक न्याय : महिला, दलित, आदिवासी, ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूको आवाजलाई पनि मुख्यधारमा ल्याउने काम संगठनहरूले गरेका छन्।

संघर्ष र एकता : विद्यार्थी संगठनहरू समय–समयमा आन्दोलनमार्फत अन्याय, भ्रष्टाचार र असमानताको विरुद्ध लड्दै आएका छन्।

क्याम्पस राजनीतिबाट टाढा: परिणाम के?

विद्यार्थी राजनीति कमजोर हुँदा केही खतरा पनि हुन्छ।विद्यार्थी हकहित सम्बन्धी मुद्दा उठाउने शक्ति हराउँछ।क्याम्पस प्रशासनमा पारदर्शिता र जवाफदेहीता घट्न सक्छ।नयाँ पुस्ता नेतृत्व विकासबाट वञ्चित हुन्छ।तर अर्कोतर्फ, क्याम्पस राजनीतिबाट टाढा रहँदा शैक्षिक वातावरण स्वच्छ हुने, अत्यधिक दलियकरण घट्ने, र शैक्षिक गुणस्तरमा ध्यान केन्द्रित हुने सकारात्मक पक्ष पनि छन्।

समाधानको बाटो

यद्यपि परिस्थिति निराशाजनक मात्र छैन। विद्यार्थी संगठनहरू अझै पनि सान्दर्भिक रहन सक्छन्, तर त्यसका लागि आमूल परिवर्तन अनिवार्य छ।

पारदर्शिता: आर्थिक हिसाब–किताब सार्वजनिक गर्ने, निर्णय प्रक्रियामा खुलापन ल्याउने।

समावेशिता: महिला, दलित, आदिवासी, ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीलाई समान अवसर दिनु।

एजेन्डा–केन्द्रित राजनीति: शिक्षा सुधार, रोजगार, मानसिक स्वास्थ्य, लैंगिक समानता जस्ता विषयलाई प्राथमिकता दिनु।

डिजिटल सहकार्य: सामाजिक सञ्जाललाई प्रतिद्वन्द्वी नभई सहयात्रीको रूपमा प्रयोग गर्दै विद्यार्थी सरोकारलाई बलियो आवाज बनाउनु।

यदि संगठनहरूले यी आधारमा सुधार गर्न सके, उनीहरू अझै नयाँ पुस्ताको विश्वास जित्न सक्छन्।

निष्कर्ष

जेन्जी विद्यार्थीहरू अब केवल परम्परागत संगठनहरूको छातामुनि सीमित रहन चाहँदैनन्। उनीहरू स्वतन्त्र, डिजिटल र पारदर्शी बाटो रोज्दैछन्। सामाजिक सञ्जालमार्फत उठेका अभियानहरूले सिद्ध गरिसकेका छन् कि विद्यार्थीहरूको आवाज औपचारिक संरचनामा मात्र सीमित हुन आवश्यक छैन।

तर यसको अर्थ विद्यार्थी संगठनहरू अनावश्यक बने भन्ने होइन। शिक्षा, रोजगारी, समावेशिता र लोकतान्त्रिक अभ्यासका लागि अझै पनि बलियो विद्यार्थी आन्दोलन आवश्यक छ। अबको विद्यार्थी राजनीति पारदर्शी, एजेन्डा–केन्द्रित, हिंसामुक्त र समावेशी हुनुपर्छ। विद्यार्थी हितलाई प्राथमिकता दिँदै लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई संस्थागत गर्न सके मात्र यो राजनीति विद्यार्थी–मैत्री बन्नेछ।राजनीतिक पार्टीको कठपुतली होइन, स्वतन्त्र र विद्यार्थी–केन्द्रित बन्नुपर्छ।शैक्षिक गुणस्तर, रोजगारी, सीप विकास, र समावेशी आवाजलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।डिजिटल प्लेटफर्म र नयाँ संचार शैलीलाई आत्मसात् गर्नुपर्छ।

तर त्यो आन्दोलन पुरानै ढङ्गमा हैन, नयाँ पुस्ताको मागअनुसार पारदर्शी, समावेशी र एजेन्डा–केन्द्रित हुनुपर्नेछ। विद्यार्थीहरूलाई आकर्षित गर्ने राजनीति भनेकै उनीहरूको वास्तविक समस्या–शुल्क, गुणस्तर, रोजगारी र समान अवसरलाई सम्बोधन गर्ने राजनीति हो। यदि संगठनहरूले यही बाटो रोजे भने, विद्यार्थीहरूको रुचि मात्र होइन, विश्वास पनि फिर्ता ल्याउन सकिन्छ।

यदि विद्यार्थी संगठनहरूले समयअनुसार रूपान्तरण गर्न सकेनन् भने, जेन्जी को स्वतन्त्र आन्दोलन र डिजिटल प्लेटफर्महरूले उनीहरूलाई विस्थापित गर्नेछन्।

( लेखक: हाल उनी नेपाल ल क्याम्पसमा अध्ययनरत छन्)