नेपालमा महिनावारी: चलन र परिवर्तनहरू

नारी जीवनको एउटा प्राकृतिक प्रक्रिया, एउटा मोड जहाँ बालिकाले किशोरावस्थाको यात्रा सुरु गर्छिन्।

तर नेपालमा यो प्राकृतिक परिवर्तनलाई अझै पनि धेरै ठाउँमा गोप्य, अपवित्र र अन्धविश्वासले भरिएको विषय मानिन्छ।

आजको यो दस्तावेजीमा, हामी बुझ्नेछौं – महिनावारीको पहिलो अनुभव कस्तो हुन्छ, र नेपाली समाजमा यससँग जोडिएका परम्परा, चलन र परिवर्तनहरू के-के छन् ।

महिनावारीको पहिलो घटना प्रायः ११ देखि १४ वर्षको उमेरमा आउँछ। तर यो परिवर्तनको अनुभव हरेक किशोरीका लागि एउटै हुँदैन। कसैका लागि यो उत्सव हो, त कसैका लागि डर, लाज र पीडा।

नेपालका धेरै समुदायहरूमा, महिनावारीको पहिलो दिनदेखि विशेष परम्परा पालन गरिन्छ – जसलाई गुफा बस्ने भनिन्छ।

विशेषगरी मगर, गुरुङ, तामाङ, र नेवार समुदायमा यो अभ्यास पाइन्छ। किशोरीलाई पुरुषहरूबाट अलग राखिन्छ। उनीहरूलाई घाम देखाउन नपाइने, सुत्ने ठाउँ अलग, खाना अलग। कहिलेकाहीँ त गुफामा ५ दिनदेखि १३ दिनसम्म बस्नुपर्छ।

गुफा बसिसकेपछि, किशोरीलाई शुद्धीकरण गरिन्छ।

नुहाउने, नयाँ कपडा लगाउने र कहिलेकाहीँ देवताको पूजा गर्ने चलन हुन्छ। परिवार, छिमेकी र आफन्तहरू जम्मा भएर उत्सव झैँ बनाइन्छ। उनीलाई नयाँ पहिरन, गरगहना वा गिफ्ट दिइन्छ – र त्यो दिनलाई एक प्रकारको नारीत्व प्रवेशको रूपमा मनाइन्छ।

तर यस्ता संस्कारहरू मात्र होइनन्, महिनावारीसँग थुप्रै निषेध र अन्धविश्वास पनि जोडिएको छ।

'

छुइ' भएको भनेर देवता छोउन नपाइने, भान्सामा जान नपाइने, दूध, अचार जस्ता खानेकुरा नखान सल्लाह दिइने। यी सबै कुराले किशोरीको आत्मविश्वास र मानसिक स्वास्थ्यमा असर पार्न सक्छ। तर समय परिवर्तन भइरहेको छ।

आज धेरै विद्यालय, NGO, र स्वास्थ्यकर्मीहरूले किशोरीहरूलाई महिनावारीबारे सहि जानकारी दिइरहेका छन्।

शहर तथा शिक्षित समाजमा गुफा बस्ने प्रथा हराउँदैछ।

बुबा-आमा खुलेर छोरीसँग menstruation बारे कुरा गर्न थालेका छन्। यसले किशोरीको आत्मबल मात्र होइन, भोलिको समाज पनि बलियो बनाउँछ। महिनावारी एउटा लाजको होइन, गर्वको कुरा हो।

हामी सबैको दायित्व हो – हाम्रो संस्कृति सम्मान गर्ने तर त्यस्ता परम्परा हटाउने, जसले नारीलाई कमजोर बनाउँछ।

पहिलो महिनावारी एक डर होइन, एक नयाँ यात्रा हो – ज्ञान, स्वास्थ्य र सम्मानको ।