काठमाडौं, जेठ २०८२

मानव विज्ञानमा विज्ञान–कथाजस्तो लाग्ने एउटा अनौठो खोजा हालै चिनियाँ अन्तरिक्ष स्टेशन तियानगों मा भएको छ। यहाँ पहिलो पटक पृथ्वीमा कहिल्यै नदेखिएको नयाँ ब्याक्टेरिया Niallia tiangongensis को पहिचान गरिएको छ, जसले अन्तरिक्ष जीवन र सूक्ष्म जीवाणुजन्य जोखिमबारे नयाँ बहस जन्माएको छ।

अन्तरिक्षमा अनौठो ब्याक्टेरिया

२०२३ मेमा शेन्जोउ–१५ चालक दलको नियमित मिशनको क्रममा तियानगों स्टेशनको बासस्थान मोड्युलबाट संकलित नमुनाहरूको अध्ययनमा यस नयाँ ब्याक्टेरियाको पहिचान गरिएको थियो। यसलाई Niallia tiangongensis नाम दिइएको छ — त्यो ठाउँकै नाम अनुसार, जहाँ यो विकास भएको विश्वास गरिन्छ।

चीनको Space Station Habitation Area Microbiome Program (CHAMP) अन्तर्गत गरिएको अनुसन्धानले तियानगों स्टेशनको माइक्रोबायोम (सूक्ष्मजीव संरचना) अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन (ISS) को भन्दा निकै भिन्न भएको देखाएको छ। यहाँ मान्छेसँग सम्बन्धित ब्याक्टेरियाको बाहुल्यता पाइए पनि, तिनीहरूमा विशिष्ट प्रकारका अनुवांशिक रूपान्तरण (mutations) पनि फेला परेका छन्, जुन सायद अन्तरिक्षका कठोर वातावरणजस्तै गुरुत्वाकर्षणको अभाव, उच्च विकिरण, सीमित स्थान र नियमित सफाइ चक्रसँग अनुकूलनको परिणाम हुन सक्छ।

Niallia tiangongensis को विशेषता

यो ब्याक्टेरिया माटोमा पाइने Niallia circulans सँग सम्बन्धित छ, जुन पहिले Bacillus नामक रोगजन्य ब्याक्टेरिया मानिन्थ्यो। यसको विशेषता भनेको स्पोर बनाउने क्षमता हो, जसले कठिन वातावरणमा जीवित रहन सहयोग पुर्‍याउँछ। तर यसलाई फरक बनाउने कुरा के भने, यसले जेलीलाई तोडेर त्यसबाट नाइट्रोजन र कार्बन निकाल्न सक्छ — जुन अन्तरिक्षमा टिक्नका लागि आवश्यक जैविक फिल्म निर्माणमा प्रयोग हुने महत्वपूण संसाधन हो।

यो ब्याक्टेरिया अब अन्य उर्जाको स्रोत उपयोग गर्न असमर्थ भएको देखिन्छ, तर यसले देखाउने तीव्र अनुकूलन क्षमता जीवनको लचकताको प्रमाण हो — विशेष गरी पृथ्वीबाहेकको वातावरणमा।

स्वास्थ्य र सुरक्षा चुनौती

हालको अवस्थामा Niallia tiangongensis मानवस्वास्थ्यका लागि सीधा खतरा हो वा होइन भन्ने खुलासा भएको छैन। तर यसको संरचना केही यस्ता ब्याक्टेरियासँग मिल्दोजुल्दो छ, जुन प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर भएका व्यक्तिहरूमा गम्भीर संक्रमण फैलाउन सक्छन्। अझ खतराको कुरा त के भने, अन्तरिक्षको वातावरणमा रहेका ब्याक्टेरियाहरूले अनायासै एन्टिबायोटिक प्रतिरोध क्षमता विकास गरिरहेका छन्, जसले भविष्यमा संक्रमण नियन्त्रण गर्न गाह्रो पार्न सक्छ।

अनुसन्धानकर्ताहरूले यस्तो ब्याक्टेरियाहरू अन्तरिक्षमा कसरी फैलिन्छन्, कसरी रूपान्तरण हुन्छन् र कसरी मानव तथा उपकरणहरूसँग अन्तरक्रिया गर्छन् भन्ने कुरा बुझ्न आवश्यक भएको बताउँछन्। किनभने यी ब्याक्टेरियाले केवल स्वास्थ्य मात्र होइन, मिसन नै विफल पार्ने क्षमता राख्छन् — यदि तिनीहरूले संवेदनशील उपकरणहरूमा क्षति पुर्‍याए भने।

भविष्यका अन्तरिक्ष यात्राका लागि चेतावनी

यस ब्याक्टेरियाको खोज केवल एकपटकको घटना होइन। यसअघि NASA ले मंगल मिसनको तयारीका क्रममा प्रयोगशालामा पत्ता लगाएका दर्जनौं नयाँ ब्याक्टेरिया प्रजातिहरूले, जो अति प्रतिकूल अवस्थामा पनि बाँच्छन्, यस्तै संकेत दिएका थिए। तिनीहरूको आनुवंशिक संरचनामा DNA मर्मत र विषाक्त पदार्थप्रति प्रतिरोधी हुने क्षमता देखिएको थियो।

चन्द्रमा, मंगल र परे भविष्यमा मानव मिशनहरूको तयारी भइरहेका बेला, अन्तरिक्ष सूक्ष्मजीवहरूको अनुगमन र नियन्त्रण अत्यावश्यक विषय बन्दै गएको छ। अब कुरा केवल दूषित हुने होइन, ती जीवहरू कसरी रूपान्तरण हुन्छन्, के असर पार्छन् भन्ने भविष्यवाणी गर्न सक्नुपर्ने अवस्था आएको छ।

निष्कर्ष

तियानगों स्टेशनमा फेला परेको Niallia tiangongensis ले अन्तरिक्षमा जीवनको अनुसन्धानमा नयाँ पाटो खोलिदिएको छ। यसले सन्देश दिन्छ — जतिसुकै सावधानी अपनाए पनि, मानव आफ्नो अन्तरिक्ष यात्रामा कहिल्यै एक्लो हुँदैन। तिनै अदृश्य जीवाणुहरूले भविष्यका अन्तरिक्ष मिसनहरूको सफलताको कुञ्जी पनि बन्न सक्छन्, वा असफलताको कारक पनि।