नेपालमा पछिल्लो केही वर्षयता महिलाहरू व्यवसायमा अघि बढ्ने क्रम बढ्दो छ। महिलाहरू अब केवल घरधन्दा गर्ने भूमिकामा सीमित छैनन्, उनीहरू उद्योग, व्यापार, कृषि, प्रविधि र सेवाको क्षेत्रमा आफ्नो उपस्थिति बलियो बनाउँदै गएका छन्। यसले उनीहरूलाई मात्र होइन, देशको समग्र विकासमा पनि ठूलो टेवा पुर्‍याइरहेको छ।

तर महिला उद्यमी बन्ने बाटो सहज छैन। सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक तथा कानुनी चुनौतीहरूको सामना गर्दै महिलाहरू अघि बढिरहेका छन्।

नेपालमा महिला उद्यमशीलताको वर्तमान अवस्था

नेपालमा महिला उद्यमीहरूको संख्या विस्तारै बढ्दै गएको छ। साना तथा मझौला उद्योगहरू, हस्तकला, होमस्टे, कृषि व्यवसाय, फेसन डिजाइन, अनलाइन व्यापार लगायत क्षेत्रमा महिलाहरू सक्रिय छन्। नेपाल सरकार, गैरसरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय विकास साझेदारहरूले महिलालाई व्यवसायमा प्रोत्साहन गर्न विभिन्न कार्यक्रमहरू चलाइरहेका छन्।तर तथ्यांक हेर्दा करिब २०–२५% मात्र दर्ता भएका व्यवसायहरू महिलाहरूको स्वामित्वमा छन्। यो संख्या अझै कम भए पनि विस्तार हुँदै गएको छ। यसले देखाउँछ कि अझै पनि महिला उद्यमशीलताको विकासमा अवरोध छन्।

महिलाहरूको व्यवसायमा चासो र सामाजिक जाल

आजका नेपाली महिलाहरू आर्थिक आत्मनिर्भरता, परिवारको सहयोग र समाजमा योगदान पुर्‍याउने चाहनाले व्यवसायतर्फ आकर्षित भइरहेका छन्। शिक्षित युवतीहरू प्रविधि, फेसन, सौन्दर्य, खाना सेवा, अनलाइन बिक्री लगायत क्षेत्रमा सक्रिय छन्। सामाजिक सञ्जालजस्तै फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटक र युट्युबले महिलालाई सजिलै व्यवसाय सुरु गर्न र प्रचार गर्न सहयोग पुर्‍याएको छ। धेरै महिला घरमै बसेर अनलाइन स्टोर चलाइरहेका छन्। साथै, महिला समूहहरू, सहकारी संस्था, क्लस्टर र नेटवर्कहरूले आपसी सहयोग, तालिम र सल्लाहको माध्यम बनेका छन्।

महिला सशक्तिकरणमा चुनौतीहरू

महिलाहरू व्यवसायमा लाग्न चाहन्छन्, तर उनीहरूलाई अझै पनि विभिन्न समस्याले रोकिरहेको छ । धेरै ठाउँमा महिलाहरूलाई ‘बाहिर गएर काम गर्नु उचित छैन’ भन्ने सोच अझै छ। घरधन्दा प्राथमिक मानिन्छ। महिलाहरूको नाममा जग्गा–सम्पत्ति नभएकाले बैंकबाट ऋण पाउन गाह्रो हुन्छ। प्रक्रिया पनि जटिल र धैर्य लाग्ने खालको हुन्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा धेरै महिलाहरूले व्यवसाय सञ्चालन गर्ने सीप वा ज्ञान प्राप्त गर्न पाएका छैनन्। महिला उद्यमशिलता प्रोत्साहन गर्ने नीतिहरू भए पनि व्यावहारिक रूपमा कार्यान्वयनमा समस्या देखिन्छ।

 धेरै महिलाहरूको आवाज बाहिर पुग्दैन, मेलामा, तालिममा जान पाउँदैनन्, बजार विस्तार गर्न सक्दैनन्। मोबाइल र इन्टरनेट भए पनि डिजिटल साक्षरता नहुँदा धेरै महिलाहरू अनलाइन व्यापारमा पछि परिरहेका छन्।

नेपालमा महिला उद्यमीहरूको वृद्धि सकारात्मक संकेत हो। उनीहरूको प्रयासले देशको आर्थिक वृद्धि, परिवारको उत्थान र सामाजिक रूपान्तरणमा गहिरो असर पारिरहेको छ। तर यदि महिलालाई साँच्चिकै सशक्त बनाउन चाहिन्छ भने उनीहरूलाई थप सहज पहुँच, पूँजी, तालिम, कानुनी सहयोग र सामाजिक स्वीकृति आवश्यक छ। सरकार, निजी क्षेत्र, समाज र परिवार सबैले महिलालाई प्रोत्साहन र संरक्षण गरेमा उनीहरू केवल व्यवसायी मात्र होइन, समाज रूपान्तरण गर्ने अगुवा बन्न सक्छन्।